حج به عنوان جامع‌ترین و کامل‌ترین عباد در دین اسلام شناخته شده و بر تمامی افرادی که از نظر مالی و جسمی تمکن داشته باشند واجب است. هرچند که بر اساس روایات اسلامی قدمت آیین حج به پیش از خلقت آدم بازگشته و نخستین حج‌گزاران فرشتگان بودند که در آسمان چهارم بر گرد بیت المعمور به طواف و عبادت می‌پرداختند اما بعد از خلقت آدم این مراسم به زمین منتقل شده و حضرت آدم مأمور بنای کعبه و برگزاری مراسم حج شد. انجام مراسم و مناسک حج در ابتدای تاریخ اسلام و با شروع رسالت پیامبر اکرم (ص) رسمیت بیشتری پیدا کرد و قوانین و شرایط جدیدی برای آن تعیین شد. حجه‌الوداع به عنوان آخرین حج پیامبر اکرم (ص) شناخته می‌شود که همراه با ۹۰ تا ۱۱۴ هزار نفر انجام شد. در ادامه مطلب به بررسی کامل حجه الوداع پرداخته می‌شود.
حج الوداع چیست؟
حجه الوداع در حقیقت تنها حج حضرت محمد (ص) بعد از اسلام به شمار می‌رود. پیامبر اکرم بعد از هجرت به مدینه ۳ بار برای اجرای حج عمره به مکه رفت اما فقط یک بار در مراسم کامل آن حضور داشت که چند ماه قبل از وفاتش بود. با توجه به آنکه این حج در سال ۱۰ هجرى و آخرین سال عمر پیامبر انجام شد به آن حج الوداع (حج خداحافظی) گفته می‌شود. این حج با نام حج حَجَّهُ البَلاغ نیز شناخته می‌شود چرا که آیه تبلیغ در بازگشت از این سفر بر پیامبر نازل شد.
نام دیگر این حج نیز حَجَّهُ الاسلام است زیرا تنها حجی است که پیامبر در دوره حاکمیت اسلام به جا آورد و مراسم آن طبق آیین اسلام بود. امروزه نیز تمام مسلمانان از سراسر جهان با خرید یا فروش فیش حج به سرزمین وحی مشرف شده و مراحل حج را بر اساس آخرین حج پیامبر اجرا می‌کنند.
اهمیت حجه الوداع
حجه الوداع از نظر سیاسی و فرهنگی می‌تواند اهمیت و ارزش بسیار زیادی در میان مسلمانان داشته باشد چرا که در جریان این حج، پیام اکرم آداب و احکام اصلی حج در اسلام را ابلاغ کرد و بسیاری از قوانین مهم اسلام از جمله ولایت اهل بیت خود را طرح نمود. این حادثه بازتاب زیادی در لایه‌های سنت نبوی پیدا کرد و در دانش‌هایی مانند حدیث، سیره، تاریخ و فقه امتداد یافت.
در تاریخ اسلام، سال دهم هجری به نام حجه‌الوداع شناخته شده و باب ویژه‌ای به همین نام، بر کتاب‌های سیره و تاریخ و حتی بر کتاب‌های حدیثی اختصاص پیدا کرد. می‌توان گفت تمام مراحل و مناسک حج امروزه بر پایه آداب و احکامی است که پیامبر در آخرین حج خود انجام داد. در مقاله‌ای تحت عنوان فروش فیش حج تمتع به بررسی فروش فیش حج تمتع، قیمت و شرایط واگذاری آن پرداخته شده که می‌تواند اطلاعات مفیدی در اختیار خواننده قرار بدهد.
چرا سفر حج پیامبر با تأخیر انجام شد؟
در اصل تمامی کارها و تصمیمات پیامبر اکرم بر اساس دانش، تدبیر و آینده‌نگری‌های منطقی انجام شده است و تأخیر در حج نیز از این قاعده خارج نیست. در جاهلیت براساس سنت نسیء، برای امکان جنگ در ماه‌های حرام، از جمله ماه‌های حج، با عوض کردن نام ماه حرام با ماه‌های دیگر، در ماه حرام جنگ انجام می‌شد و بر همین اساس در ماه‌هایی که به حج اختصاص نداشت، مراحل حج به جا می‌آمد. با نام‌گذاری‌های جدید و مرور زمان، ترتیب ماه‌ها به حال طبیعی خود برمی‌گشت و حضرت محمد (ص) سفرهای حج خود را به تأخیر انداخت تا نام‌گذاری ماه‌های جاهلیت مطابق ترتیب واقعی ماه‌ها تنظیم شود و در سال دهم در ذی‌قعده واقعی، برای حج خارج شد و در خطبه عرفه به این مطلب اشاره کرد.
مهم ترین رویداد های حجه الوداع
حجه‌الوداع علاوه بر آنکه آخرین حج پیامبر است از جنبه‌های دیگری می‌تواند برای بسیاری از مسلمانان اهمیت داشته باشد.
اولین دلیل اهمیت این حج برای مسلمانان سراسر جهان مشخص شدن آداب و مراحل اصلی حج توسط رهبر و ولی اصلی مسلمان جهان است. در حقیقت تمامی مراحلی که امروزه در سفر حج انجام می‌شود توسط پیامبر اکرم در حجه الوادع انجام شده و به یک قانون حج تبدیل شده است.
همچنین بسیاری از شیعیان اعتقاد دارند که در این حج آیات سوره مائده موسوم به آیه تبلیغ بر پیامبر نازل شده و او نیز جانشین خود را مشخص کرده است. بر این اساس بعد از بازگشت مسلمان از حج و در غدیر خم، حضرت محمد (ص) بعد از ادای نماز ظهرخطبه غدیر را خوانده و اما علی (ع) را به عنوان جانشین خود انتخاب کرده است.
خطبه پیامبر در حجه الوداع
- آخرین حج پیامبر قبل از وفات از مراحل مختلفی تشکیل شد و با نظم مشخصی اجرا شد. پیامبر اکرم در این حج و در صحرای عرفات خطبه‌ای ایراد کردند که مهم‌ترین بخش‌های آن شامل موارد زیر بود.
- در این خطبه پیامبر خون‌خواهی‌ها که از دوران جاهلیت برپا بود را پایان یافته اعلام کرد.
- همچنین ایشان ربا های گذشته که همچنان برجا بود را لغو و اسناد آن را بی‌اثر دانست
- نکته دیگری که در این خطبه از طرف پیامبر عنوان شد رعایت کردن حال زنان توسط مردان بود و مردان را ملزم دانست که به حق و حقوق زنان احترام گذاشته و به آن‌ها پایبند باشند.
- همچنین پیامبر در این خطبه به برابری انسان‌های تأکید کرده و عنوان داشت که هیچ فردی را بر دیگری ارجحیت نیست مگر به تقوای الهی.
- آخرین نکته مهمی که در این خطبه از سوی پیامبر عنوان شد این بود که فرمودند من در میان شما دو چیز گران‌بها بر جا نهادم که تا زمانی که بدان تمسّک می‌جویید، هرگز گمراه نمی‌شوید: کتاب خدا و اهل بیت.
چگونگی حجه الوداع
بعد از اعلام عمومی، مهاجرین و انصار و قبایل اطراف مدینه و مکه و حتی بلاد یمن و … به سمت مکه رفته تا جزئیات احکام حج را از پیامبر دریافت کند. همچنین حضرت رسول اشاراتی فرموده بودند که امسال سال آخر عمر من بوده و این دلیلی برای شرکت حداکثر مردم در حجه الوادع شد. حدود ۱۲۰ هزار نفر در این حج شرکت کردند که فقط ۷۰ هزار نفر آن‌ها از مدینه همراه با پیامبر به سمت مکه حرکت کرده بودند. پیامبر چند روز مانده به ماه ذی‌الحجه از مدینه خارج شده و بعد از ده روز در روز سه شنبه پنجم ذی الحجه وارد مکه شدند.
امام علی نیز به همراه عده‌ای در حدود دوازده هزار نفر از اهل یمن برای ایام حج به مکه رسیدند. با رسیدن ایام حج در روز نهم ذی الحجه، پیامبر به موقف عرفات رفته و بعد از آن اعمال حج را یکی پس از دیگری انجام دادند؛ و در هر مورد واجبات و مستحبات آن را برای مردم بیان فرمودند. در مقاله‌ای تحت عنوان فروش فیش حج عمره به بررسی نحوه فروش فیش حج عمره، قیمت و شرایط واگذاری آن پرداخته شده که می‌تواند اطلاعات مفیدی به خواننده بدهد.