دین اسلام به عنوان کامل‌ترین دین در میان ادیان الهی چهارچوب‌ها و وظایف متعددی برای مسلمانان تعیین کرده است که هر کدام می‌توانند فلسفه و حکمت خاص خود را داشته باشند. حج به عنوان یکی از اصلی‌ترین ارکان دین اسلام و مهم‌ترین شعائر و مناسک مسلمانان می‌تواند به عنوان جامع‌ترین عبادت امت اسلامی شناخته شود چرا که شامل عباداتی همچون نماز، انفاق، طهارات، هجرت، تحمل سختی‌ها در راه خدا، امساک (محرمات احرام و حرم)، کوچ و حرکت دسته‌جمعی، قربانی، اطعام، تولا و تبرا، جهاد و… خواهد بود. حج که انواع مختلفی دارد می‌تواند اسرار و فلسفه وجوبی خاص خود را داشته باشد که در ادامه مطلب به آن پرداخته می‌شود.
اسرار و فلسفه وجوب حج
هدف از اجرای حج اطاعت و بندگی پروردگار و تقرب به درگاه الهی است. حج به سه دسته اصلی حج تمتّع، حج اِفراد و حج قران تقسیم می‌شود. حج تمتّع بر افرادی ضروری است که وطن آن‌ها بیشتر از ۹۰ کیلومتر از مکه فاصله داشته باشد.
دسته دوم و سوم حج (اِفراد و قِران) نیز بر کسانی واجب خواهد شد که ساکن مکه بوده و یا سکونت‌گاه آنان کمتر از فاصله مذکور از مکه فاصله داشته باشد حج تمتع در تعدادی از مناسک و اعمال با دو مدل دیگر متفاوت خواهد بود. اختلاف حج تمتع با حج اِفراد و قِران در این است که حج تمتع، عبادتی است تشکیل شده از عمره و حج.
بخش عمره حج تمتع که بخش اوّل آن است مقدّم بر حج بوده و بین آن دو، یک فاصله زمانی موجود است و در آن فاصله انسان از احرام بیرون می‌آید و تا زمان مُحرم شدن برای حج، بهره‌گیری (تمتّع) از آنچه بر مُحرم حرام است، برای وی حلال می‌شود و از این جهت عنوان « حج تمتّع» برای آن مطلوب است. بخش حج بخش دوم حج تمتع است و باید هر دوی آن‌ها در یک سال انجام شود.
حج اِفراد و قِران تنها حج را شامل شده و عمره، عبادتی جدا از آن‌ها به شمار می‌رود که « عمره مفرده» نامیده می‌شود، از این جهت امکان دارد عمره مفرده در یک سال و حج اِفراد یا قِران در سال دیگر انجام شود.
فلسفه وجوب حج
آیات قرانی و احادیث متعددی در مورد اهمیت و ارزش حج وجود دارند و سالانه صدها میلیون نفر از سراسر جهان به کشور عربستان و شهرهای مکه و مدینه برای به جا آوردن این فریضه مشرف می‌شوند. به صورت کلی فلسفه وجوب حج شامل موارد مختلفی است که مهم‌ترین آن‌ها به شرح زیر هستند:
- نماز عبودیت، عبادت و شناخت خداوند تعالی و رسیدن به کمال مطلوب
- مغفرت گناهکاران و طلب بخشش از پروردگار و دور شدن از هواهای نفسانی و شیطانی
- اجتماع و وحدت مسلمانان سراسر جهان از هر نژاد، زبان و قومیت و با هر مذهبی
- استغفار و یاد خداوند خصوصاً در عرفات که خاطراتی از ناله‌ها و اشک‌های اولیای خدا دارد
- اخلاص و تقوا و فضل الهی، تمرین تعظیم شعائر الهی،رفع فقر و گرسنگی و اعلان برائت عمومی از مشرکان
- دیگر فلسفه وجوب حج پی بردن به عظمت و بزرگی خداوند است
- تجدید خاطره با پیامبر عظیم الشان اسلام و آشنایی با فداکاری‌ها و خدمات او به دین اسلام
اسرار و ابعاد حج
فلسفه وجوب حج می‌تواند مواردی همچون عبودیت، مغفرت گناهکاران، اجتماع مسلمانان، استغفار، اخلاص و تقوا، تجدید خاطر با پیامبر و … باشد اما حج می‌تواند ابعاد و اسرار دیگری نیز داشته باشد چرا که حج یک رکن سیاسی و عبادی در دین به شمار می‌رود. مهم‌ترین اسرار حج این است که این فریضه باعث تقویت پیوند‌های الهی شده و انسان را از تاریکی‌های گناه بیرون آورده و به سوی آینده‌ای روشن و مملو از امید رهنمون میسازد. مهم‌ترین ابعاد حج نیز شامل موارد زیر هستند:
- بعد اخلاقی که باعث شناخت انسان از ذات الهی و وجودیت بشر و فلسفه دنیا و قیامت می‌شود.
- بعد سیاسی که باعث پیشبرد اهداف سیاسی کشورهای مسلمان و وحدت هرچه بیشتر آن‌ها می‌شود
- بعد فرهنگی که موجب انتقال و مبادله فکرها، فرهنگ‌ها و آداب و رسوم ملت‌های مختلف می‌شود
- بعد اقتصادی که باعث تقویت پایه‌های اقتصادی کشورهای اسلامی شده و زمینه مبادلات و تجارت‌های مختلف را برای آن‌ها فراهم می‌کند.
- فلسفه وجوب حج، اسرار و ابعاد آن به عنوان یک فریضه دینی اسلامی باعث شده است که امروزه خرید و فروش فیش حج رواج پیدا کند و افراد مختلف قادر خواهند بود در صورت داشتن استطاعت مالی و جسمی به خانه خدا مشرف شوند.
جمع‌بندی نهایی
حج به عنوان یکی از ارکان اصلی دین اسلام شامل انواع مختلفی همچون حج تمتّع، حج اِفراد و حج قران بوده و هر کدام از آن‌ها شرایط و اصول خاص خود را دارند. حج از فلسفه وجودی، اسرار و ابعاد مختلفی برخوردار است و به اتحاد مسلمان، خودشناسی، خداشناسی و ارتقای روابط آن‌ها کمک می‌کند.